بهترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی و بیرجند

بیرجند در شرق ایران ودر فاصله حدوداً 500 کیلومتری از مرکز استان های خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد قرار دارد.  شهر بیرجند در دل کویر ایران می‌تواند مکان مناسبی برای سیاحت دوستداران کویر باشد. نام اصلی این شهر از دیرباز بیرجند بوده که به صورت‌های بیرجند، برجن، برکند و بیرگند نیز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است. بیرجند اولین شهر در ایران است که در سال 1302هجری شمسی (قبل از تهران)از لوله کشی آب شهری برخوردار شد و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی در ایران شناخته می شود . این شهر دارای مناطق گردشگری فراوانی است که می‌توان به یکی از مهمترین آنها به نام عمارت کلاه فرنگی اشاره کرد. 119 باغ تاریخی شناسایی شده در خراسان جنوبی وجود دارد که 65 باغ آن در فهرست آثار ملی و یک باغ در فهرست میراث جهانی ثبت شده، نمادی از ذوق و هنر معماری ایرانی و اسلامی را به تصویر می کشد و با قرار گرفتن در حاشیه کویر زینت بخش شهر و روستاهای منطقه نیز شده است. باغ ها و عمارت های اکبریه، رحیم آباد، معصومیه، بهلگرد، امیرآباد، علی آباد، شوکت آباد و ارگ کلاه فرنگی در بیرجند و قلعه باغ در مود سربیشه نمونه ای از این باغ ها است‏.‏  در این میان مجموعه باغ و عمارت اکبریه بیرجند که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده بیش از همه نگاه پرسشگر هر بیننده ای را به سوی خود جلب می کند‏.‏  سه اثر شامل مجموعه باغ و عمارت اکبریه، قنات بلده فردوس و بیابان لوت (مشترک بین خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان) در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده که بیابان لوت و مجموعه قنات بلده فردوس استان بیرجند سال 95 در فهرست آثار جهانی ثبت شده اند. این استان علاوه بر جاذبه های تاریخی همچون قلعه فورگ درمیان، آرامگاه بوذرجمهر قاین و مدرسه شوکتیه بیرجند از جاذبه های طبیعی نیز برخوردار است که بنده دره بیرجند، منطقه نمونه گردشگری باغستان آبگرم فردوس، منطقه گردشگری مصعبی و کریمو سرایان، غار چنشنت سربیشه، چشمه مرتضی علی طبس، تالاب کجی نهبندان و باغ گلشن طبس از جمله این مناطق گردشگری به شمار می روند.

1- باغ های دیدنی استان خراسان جنوبی و بیرجند

مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی ( ارگ کلاه فرنگی ) : 

یکی از بنای تاریخی بیرجند است این بنا در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده که از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده‌اند. در مرکز این بنا که محل حکمرانی حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه بر می‌گردد. حوض‌خانه با ویژگی‌های معماری جالب توجهی وجود دارد کل مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودی، اصطبل، حمام، خمخانه، بخش اداری، تالار تشریفات، استخر و غیره است. قدیمی‌ترین بخش این مجموعه در شرق آن واقع است که در زمان حشمت الملک در دو طبقه ساخته شده و اکنون به کتابخانه و معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص داده شده است. بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به عنوان موزه‌های باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می‌شود.

عمارت تاریخی اکبریه بیرجند :

عمارت و باغ اکبریه در دوره قاجاریه و توسط شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده‌است. باغ اکبریه با وسعتی حدود 45 هزار مترمربع در بستری کوهستانی واقع شده و متشکل از دو بناست که ساختمان قدیمی‌تر متعلق به حشمت‎الدوله، پدر ابراهیم شوکت‎الملک است که تاریخ احداث آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمی‎گردد. فرم معماری آن ترکی با الهامی از معماری روسی است که تلفیق آن با معماری اسلامی، سبک معماری نوینی را نشان می‌دهد. این بنا شامل تالار آیینه، گنبد کلاه فرنگی، تزئینات مقرنس لانه زنبوری و رسمی بندی که صرفا جهت پذیرایی از نمایندگان سیاسی داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.اولین و قدیمی‌ترین بناهای این مجموعه که به بنای شوکت الملک معروف است هم اکنون به کتابخانه و دانشکده هنر اختصاص دارد. بخش مرکزی آن نیز که بنای حکومتی بوده در دو طبقه مجزا به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی بیرجند مورد استفاده قرا می‌گیرد.

آدرس : خیابان معلم شهر بیرجند

 باغ شوکت‌آباد بیرجند:

این باغ در بستری کوهستانی قرار گرفته است که مربوط به دوره قاجار و از املاک امیر اسماعیل خان شوکت‎الملک بوده و به عنوان سکونتگاهی ییلاقی استفاده می‎شده است . این باغ دارای ورودی‎ها، عمارت اندرونی، فضاهای خدماتی، اصطبل، یخچال و برجهای نگهبانی می‎باشد.عمارت اصلی باغ در ضلع جنوبی و با محور شرقی ـ غربی بنا شده است. این عمارت دارای 3 بخش است:1-حوضخانه2-بخش مرکزی3-اتاقهای ضلع شرقی و غربی حوضخانه بخش اندرونی باغ که جنوبی‎ترین قسمت باغ است از لحاظ طرح و معماری شباهت زیادی به خانه‎های مسکونی بافت بیرجند دارد. درختان موجود در باغ شامل درختان تزیینی، سایه‎دار و میوه‎دار از جمله چنار، کاج، سرو، هلو، انار، توت، زردآلو و تاک می‎باشد. از بخشی از این باغ به عنوان موزة تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران سنتی تغییر کاربری داده است. این باغ با وسعتی در حدود 5/8 هکتار با شماره 2363 در 23مردادماه سال 1378 هـ . ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس :  10 کیلومتری شرق بیرجند، در کنار راه بیرجند به زاهدان در روستای شوکت‌آباد استان خراسان جنوبی

باغ و کوشک امیرآباد بیرجند :

این باغ به امیرمعصوم‌خان شیبانی تعلق داشته است و قدمت آن به اوایل دوره قاجاریه بازمی‌گردد. در ساخت این بنا، معماری اسلامی به همراه نماد‌های سنتی ایرانی کار شده است. فرم طبقه اول بنا به تبعیت از طبقه همکف، به شکل چلیپایی (فرم متقاطع) طراحی و ساخته شده و هماهنگی و نظم چشمگیری را به کل مجموعه بخشیده است. در تزئینات این بنا تجملات زیادی به کار برده نشده و این سادگی به همراه هماهنگی و نظم، نگاه بازدیدکننده را بیشتر به خود جلب می‌کند. درختان انار و میوه‌‌های گوناگون، کاج‌‌ها و گل‌‌های زینتی فراوان، طراوت و خرمی این باغ بزرگ و مشجر را فراهم آورده‌اند.هم‌اکنون این باغ و ‌عمارت در اختیار اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته و بخش‌‌هایی از آن به کتابخانه، دانشگاه، موزه، سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

آدرس : 5 کیلومتری غرب بیرجند

باغ و عمارت بهلگرد بیرجند :

شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل ، محل سکونت خدمه و یخدان طبیعی به شمار می رود. طبقه اول این عمارت دارای چهار ستون دایره ای آجری است که مهمترین عناصر تزیینی باغ را در خود جای داده است‏.‏

آدرس عمارت- باغ  :  یک کیلومتری روستای بهلگرد و 15کیلومتری شرق بیرجند

باغ و عمارت رحیم آباد بیرجند :

از بناهای دوره قاجار به شمار می رود‏.‏  این مجموعه شامل بخش های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق های متعدد، اصطبل و حوض خانه با گنبدی کلاه فرنگی است‏.‏  عمارت رحیم آباد دارای سه تالار بزرگ است که از نظر کاربردی به عنوان پذیرایی از میهمانان و تشریفات استفاده می شد و دارای تزیینات مقرنس، آینه کاری و گچ بری است‏.‏  درها و پنجره های تالار با کتیبه هایی به شکل هلالی و تزیینات مشبک با طرح اسلیمی بوده که استفاده از شیشه های رنگی بر زیبایی آن افزوده است‏.‏ محل دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک در حدود سال 1315 قمری بوده است.

آدرس :  خیابان پاسداران شهر بیرجند

باغ و عمارت معصومیه بیرجند :

باغ و عمارت معصومیه در دوره پهلوي ساخته شده است و از ويژگيهاي اين عمارت مي توان به معماري منحصر به فرد آن اشاره کرد كه به نحوي طراحي شده كه بازتاب نماي اصلي آن در آب استخر مقابل آن تداعي مي شود. اين عمارت علاوه بر باغ اصلي، ۲ باغ ديگر نيز دارد. از نكات قابل توجه اين عمارت وسايل قديمي شهر بيرجند مي باشد كه مي توان اين عمارت را به موزه اي براي عموم تبديل كرد.

آدرس : ۳ کيلومتري غرب بيرجند

2- بناهای تاریخی استان خراسان جنوبی و بیرجند

بنای تاریخی خواجه خضر  بیرجند :

بنای تاریخی خواجه خضر یکی از آثار تاریخی ارزشمند استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند است.به دلیل این‌که در زمان ساخت این بنا اطراف آن آرامگاه بوده ارزش فراوانی جهت ادای نماز میت و مراسم تدفین برای اهالی در بافت شهری داشته است.بنای مزبور دارای دو بانی به نام‌های خواجوی و منصف بوده است و زمان ساخت آن به دوره قاجاریه برمی‌گردد.در مجموع شیوه طراحی بنا به‌صورت تک ایوانی است و با نمای آجری که به شکل خفته راسته چیده شده است.

موزه مشارکتی مردم‌شناسی بیرجند :

موزه مشارکتی مردم‌شناسی بیرجند با مشارکت بخش خصوصی در خانه تاریخی اعتمادی نیا واقع در بافت تاریخی بیرجند در دهه فجر سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی و افتتاح شد.

این مجموعه شامل انواع لوازم معیشتی، ابزار و وسایل حرف سنتی و صنایع‌دستی، انواع پوشاک، ظروف و سایر لوازم زندگی و بازی‌های محلی و….است.

 مسجد و محله چهار درخت بیرجند :

محله چهار درخت قدیمی‌ترین و معتبرترین محله شهر بیرجند نیز بوده، چراکه این محله به‌عنوان نقطه مرکزی شهر، دارای مساجد، حمام، آب‌انبار و میدانچه بوده است. وجه‌تسمیه نام این محله؛ البته از نظر ریش‌سفیدان محل، وجود چهار درخت نارونی است که در چهار طرف میدان محل قرار داشته و به همین خاطر به میدان و محله چهار درخت شهرت یافت. مسجد جامع چهار درخت یکی از آثار قدیمی محله چهار درخت شهرستان بیرجند است.طبق کتیبه موجود در مسجد، این بنا در سال ۱۳۴۹ قمری مرمت شده و می‌توان گفت این اثر مربوط به اواخر دوره صفویه است. مسجد چهار درخت به‌عنوان یکی از مساجد معتبر فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده است.مسجد در سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۴۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قلعه بیرجند :

قلعه بیرجند که با نام‌های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود. این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد.این قلعه با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شده است. اين قلعه محل سکونت اهالي نبوده است و فقط مكاني براي حضور نگهبانان شهر بوده است. اين بناي تاريخي از خشت و گل ساخته شده و اتاق ها و آب انبارهاي متعدد داشته است.

قلعه فورک اسدیه :

این قلعه بعد از قلعه الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می‌آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند. این قلعه تاریخی از بناهای دوره افشاریه می‌باشد که در زمان نادرشاه به وسیله میرزا رفیع خان حاکم محل احداث گردید.فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل 3 قسمت می‌باشد که قسمت اول: محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است.قسمت دوم محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهمترین بخش قلعه است محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است.قلعه مجموعاً دارای 18 برج بوده که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجرو خشت می‌باشد.این قلعه بر بالای صخره‌ای سنگی از سنگ، خشت و ملات گل ساخته شده است.با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است.آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه است که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره می‌باشد.

آدرس : 10 کیلومتری جنوب شهر اسدیه واقع در روستایی به همین نام در 5 کیلومتری بخش درمیان و در شرق شهرستان بیرجند

مدرسه شوکتیه بیرجند :

بنایی به سبک معماری کویری و جزء اولین مدارس تاریخ ایران است که به سبک معماری کویری ساخته شده است. این مدرسه به صورت چهار فصل ساخته شده و شامل؛ یک فضای مرکزی به‌صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده است. حیاط، بخش عمده‌ای از بنا را دربر می‌گیرد که با آجر فرش شده است و در میان آن حوضی قرار گرفته که در وسط آن سکویی به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌متر قرار دارد. مدرسه شوکتیه در داخل بافت قدیمی شهر بیرجند قرار دارد که تک ایوانی بوده و هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط، حجره‌های دور تا دور حیاط شاه نشین و حمام از متعلقات این بنا است.

بازار بیرجند:

این بازار يه بازار سنتي قديميه که کوچه هاي تنگ و باريكي داره و هنوزم مي شه قسمت هايي از ساختار سنتي رو در قسمت هايي از اون ديد. «بازار بيرجند» كاروانسراهاي قديمي داشته كه سابقه اين كاروانسراها به ۳۰۰ سال پيش مي رسد. اين كاروانسراها غالبا دفاتر كار تجار و انبار كالا و مركز خريد و فروش كالا بوده است در ايام قديم اين بازار محل خريد و فروش فرآورده هاي محلي مثل زعفران، گليم، گيوه، گندم، جو، عدس، لوبيا، نخودو غيره بوده است.

موزه مردم شناسی بیرجند:

اين موزه، در طبقه همکف عمارت مرکزي اكبريه واقع شده كه هدف اصلي از تشكيل آن علاوه بر پيوند نسل جوان با سنت ها و آداب گذشته، شناساندن و معرفي سنت ها و فرهنگ هاي بومي منطقه اي و شناخت ارزش هاي اقتصادي، اجتماعي، فني و فرهنگي ابزار، اشيا و آداب و رسوم به مردمي ست كه آنها رو به كار مي گرفته و مي گيرند.  از مهم ترين بخش هاي آن مي شه به بخش مراسم عروسي، قالي بافي، پارچه بافي، سفالگري، عطاري، دستاسي و آهنگري كه در قالب ۲۸ عدد مجسمه به نمايش گذاشته شدن اشاره كرد. قدمت بعضي از اشياي اين موزه مثل شيشه هاي عطاري، قيچي و شانه آرايشگر، وسايل كفاشي و … به بيش از يك قرن مي رسد.

موزه مشاهیر بیرجند:

در اين موزه مجموعه اي از نامه ها، اسناد و نسخ خطي، تأليفات، نشانهاي ملي، علمي و ادبي، لوح ها، عکس و لوازم شخصي بزرگان علمي و فرهنگي اين خطه از ايران زمين جمع آوري شده است.

مجموعه سنگ نگاره‌های لاخ مزار کوچ بیرجند : 

تعداد آنها به 307 مورد می‌رسد که شامل نقوش انسان، حیوان، گیاه، علامت و نشانه، کتیبه های پهلوی، اشکانی، ساسانی، کتیبه های عربی و کتیبه های فارسی هستند. مجموعه نگاره‌های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند جزو معتبرترین اسناد تاریخی مربوط به خراسان جنوبی به شمار می‌آیند. بر مبنای شواهد باستان‌شناسی سابقه تاریخی این سنگ نگاره فراتر از دوره اسلامی است و ریشه در دوران پیش از تاریخ دارد. 22 نقش انسانی در این سنگ نگاره وجود دارد. تعداد نقش‌های حیوانی این سنگ نگاره 33 مورد است  .

آسیابادهای نهبندان :

از جمله خلاقیت های معماری و تاریخی استان خراسان جنوبی هستند که در اکثر مناطق جنوب استان بخصوص روستاهای شهرستان نهبندان دیده می شوند.

3- جاهای تفریحی و گردشگری و دیدنی استان خراسان جنوبی و بیرجند

بند دره بیرجند :

قدمت این سد به اواخر دوره‌ زندیه و اوایل دوره‌ قاجاریه می‌رسد. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند به این اسم مشهور گشته است. این بند که مهمترین بند تاریخی و بزرگترین بند کوهستانی شهر بیرجند محسوب می‌شود به دستور امیر شوکت‌الملک در سال ۱۲۹۴ قمری ساخته شده‌است.  بند دره ازجمله نقاط گردشگری استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند نیز به حساب ‌می‌آید. بند دره در سال 1381 از سوی سازمان سازمان میراث فرهنگی با شماره 4816 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آدرس : هشت کیلومتری جنوب شهر بیرجند بر روی یکی از دره های کوه باقران قرار دارد  و دارای جاده آسفالته است.

روستای گردشگری چهارده بیرجند و آبشارهای آن :

آبشارهای چهارده در مسیر کوهنوردی قله باقران در جنوب شهرستان بیرجند واقع شده و از حدود هشتاد آبشار کوچک و بزرگ متفاوت تشکیل شده که مسیری مناسب برای آبشار نوردی و سنگنوردی به حساب می‌آید. وجود این همه آب در کنار کویر گوارایی و خنکی آن، نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. اولین و مرتفع‌ترین این آبشارها ۷ متر ارتفاع دارد

روستای ماخونیک :

این روستا یکی از ده روستای عجیب ایران به دلیل ویژگی های زیستی و جلوه های قومی و فرهنگی منحصر به فرد آن است و نظر پژوهشگران و سیاحان را به خود جلب کرده و تحسین و شگفتی آن ها را برانگیخته است . روستای ماخونیک واقع در شرقی ترین خاک این مرز و بوم از توابع شهرستان سربیشه است . در مورد وجه تسمیه ماخونیک با استناد به معتبرترین اسناد با قدمت 300 ساله و ادعای قدیمی های روستا به این نتیجه رسیدیم که نام قدیم ماخونیک « مادخونیک » بوده که از دو جزء « ماد » و « خونیک » تشکیل شده است . ماد نام قومی آریایی و خونیک نیز به معنی محل سرد و خنک است و در کل مادخونیک به معنی مکانی سرد است که قوم ماد در آنجا ساکن بودند . از ویژگی های بارز مردم ماخونیک کوتاهی قد آنهاست . متوسط قد اهالی این روستا 80 تا 120 سانتی متر است . این روستا به سرزمین ” لی لی پوت ها ” معروف است . یکی دیگر از ویژگی های روستای ماخونیک طرز معماری خانه هاست مسکن هایی که بر خلاف خانه های عادی در زیر زمین ساخته می شوند و گاه سقف آنها هم سطح زمین است . سقف هایی که از خار و خاشاک و یا گل هستند . سقف این خانه ها کوتاه است و تقریبا یک متر داخل زمین قرار دارد . نصف بیشتر خانه داخل زمین است و به همین دلیل و نیز با وجود دیوارهای ضخیم هم در تابستان بسیار خنک است و در زمستان بسیار سرد است . سقف خانه ها چوبی است . بعضی خانه ها دایره وار و بعضی مربع شکل هستند . تمام خانه های روستا به مسجد اصلی روستا که در وسط ده قرار دارد ؛ راه دارند . ماخونیک با دنیای متمدن امروزی غریبه است و در حال حاضر گردشگران خارجی و داخلی زیادی از این روستا دیدن می‌کنند.

آدرس : این روستا در 143 کیلومتری بیرجند مرکز خراسان جنوبی و در مرز مشترک ایران و افغانستان قرار دارد.

روستای خراشاد بیرجند :

روستای خراشاد آب و هوایی سرد و کوهستانی دارد چون درانتهای رشته کوه باقران قرار گرفته و دره ای سبز و باصفا در میان کوههاست . خراشاد برگرفته از زبان پهلوی به معنای طلوع خورشید است . از طرفی چون در دره ای شرقی واقع شده محل تابش و طلوع خورشید هم آن را نامیده اند .از آثار تاریخی و قدیمی این روستا می توان به قبرستان گبرها یا زرتشتیان ، قلعه و برج خراشاد ، تونلی زیرزمینی که این قلعه و برج را به هم متصل کرده ، آسیاب آبی و حمام قدیمی اشاره کرد.

آدرس : از توابع بخش مرکزی شهرستان بیرجند و در فاصله 20 کیلومتری بیرجند قرار دارد .

تالاب کجی نمکزار نهبندان :

با مساحت 22 هزار هکتار و 765 متر مربع با وجود تداوم پدیده خشکسالی طی چند سال اخیر در شهرستان نهبندان همچنان زنده و پایدار مانده است.  از آنجا که در فصلهای پاییز و زمستان این تالاب دارای آب است به محل امنی برای پرندگان آبزی تبدیل شده و همه ساله پذیرای پنج هزار پرنده مهاجر و بعضا از نوع نایاب است.

چشمه مرتضی علی شهرستان طبس :

با دارا بودن هر دو نوع آب سرد و گرم یکی از مناطق گردشگری طبیعی و بکر در دل کویر خراسان جنوبی است که به عنوان چشمه آب درمانی همه ساله مورد بازدید تعداد زیادی از مسافران و گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرد.